FALE ALEA ‘O TONGA
OUAU TANUPOU
LANGA FAKALAKALAKA “LAKALAKAIMONU” & FALE ALEA ‘O TONGA
Falaite 1 Sepitema 2023
Lord Fakafanua
‘Eiki Sea ‘o e Fale Alea ‘o Tonga
‘Oku ou tuku ha fakatapu ki he ‘Afio ‘a e ‘Otua Mafimafí ‘i hotau lotolotonga, Tapu ki he ‘Ena ‘Afifió, Tama ko Tupou VI mo Kuini Nanasipau’u,
Tapu ki he Pilisinisi Kalauni, Tupouto’a ‘Ulukalala mo e Pilinisesi Kalauni Sinaitakala,
Tapu ki he Palēmiá, Hon Hu’akavameiliku mo e Hou’eiki Minisitā ‘o e Kapinetí,
Tapu mo e Hou’eiki Nōpele ‘a ‘Ene ‘Afioó pea ki he Hou’eiki Mēmipa ‘o e Fale Alea ‘o Tonga, Tapu mo e Kau Fakafofonga ‘o e Ngaahi Fonua Mulí,
Tapu mo Ha’a Lotu, Hou’eiki mo hotau kāinga.
‘E Ho’omo ‘Afifio, ‘i hono fakaola ‘o e ouau tanupou ‘o e ‘aho ni, ‘oku mau haka ‘i he langi kuo tau ‘i he langimama’o mo e langafonua ‘a e ‘Afio Na ma’a Ho kakai mo Ho fonua. Tau lotua ke hoko ‘a e kelekele tupu’a ni, ‘a ia kuo afeitaulalo ‘a e ‘Afio Na ke fakatoka ai ‘a e ngaue ni, ko ha fakamo’oni ki he fisifisimu’a ‘a Ho’o pule. ‘Oku matu’aki hounga’ia mo’oni ‘a e Fale Alea ‘i he mokoi Ho finangalo ke mau kau he lau, mo pouaki ki he langa fakalakalaka ‘i he malumalu ‘o e LAKALAKAIMONU kuo tanupou ‘i he ‘aho fakakoloa ko ‘eni.
‘E Ho’omo ‘Afifio, na’e fofoa ‘a e kuonga ‘o e fatu lao mo e fale ‘o e alea ‘i he ngaahi ta’u ‘o e senituli hongofulu-ma-hiva. ‘I hono fakanounou ‘o e fakamatala ‘o e hisitolia ‘o e fatu lao ‘i Tonga, hange ko ia ‘oku ‘afio’i ‘e he ‘Afio Na - na’e ta ‘a e ‘uluafi ‘e he Lao ‘a Vava’u (Vava’u Code), ‘a ia na’e fakaola ‘e Tupou I ‘i Pouono ‘i he ‘aho 20 ‘o Novema ‘o e 1839. Ka ‘oku mahu’inga foki ke fakatokanga’i ko e lao ko ia na’e ngaue’aki pe ‘i Vava’u mo Ha’apai. Ko’euhi ko ia, tuku keu pehe ‘e Ho’o ‘Afio ko e fakamo’oni ta’etoeveiveiua ia ‘a e hisitolia - ko e kau fatufatu ‘o e sivilaise ’a Tonga ko e kau helo ia mei Vava’u mo Ha’apai. Pea toki pelulaa ‘a e toenga ‘o Tonga ki he sivilaise ‘a e helo Ha’apai - ‘o fakatahataha’i ‘a e fonua ‘i he pule ‘a Kingi Siaosi Tupou I ‘i he 1845. ‘I he kuonga ko ‘eni, ne te’eki ‘iloa ha fale alea ‘i he fonua, ka ko ha sino ma’u mafai pe ne ‘ilo’i ko e “FAKATAHA” pe fakataha alelea, ‘i he ngaahi ta’u ‘o e 1850. Ko e Tu’i pe, ‘a ‘Ene ‘Afio Kingi Tupou I, pea mo e hou’eiki. ‘I he ta’u 1862 na’e fakangata ‘e he Lao ‘o e Tau’ataina ‘a e nofo popula mo e mo’ui ha’isia ‘a e kakai ki he tauhi ‘eiki mo e pule ‘a e toko ni’ihi.
‘I hono fokotu’u ‘o e mafai pule ko e Fale Alea ‘i he ta’u 1875 ‘i he Konisitutone, na’e kau ki ai ‘a e kau Nopele ‘e toko uofulu, fakafofonga ‘o e kakai ‘e toko uofulu, Sea ‘o e Fale Alea mo e kau Minisita na’e fili ‘e he Tu’i. Na’e fakataha ‘a e Fale ni ‘i he lotolotonga ‘o e ma’u mafai ‘o e Fonua ‘i Nuku’alofa ‘i ha fale papa, ‘a ia na’e toe faka’aonga’i pe ko e fakamaau’anga. ‘I he ‘aho ni, kuo foua ‘e he Fale Alea ‘a e ta’au ‘o taimi ‘o kau ai ‘a e fakalelei fakapolitikale ‘o e 2010, ‘o a’usia ai ‘a e tu’unga ‘o e fa’unga ‘o e Fale Alea ‘i he lolotonga ni.
Ko hono mo’oni, na’e ‘osi ope atu ‘a e ngaahi fatongia ‘o e Fale Alea ‘o ‘ikai kei haofia ‘i he fale papa ne kamata mai ‘aki. Pea ‘oku hoa pe ‘a e langafonua fo’ou ko ‘eni mo e visone ‘o e fakatemokalati ange ‘a e taumu’a ngaue ‘i he hili hono fononga’ia mai ‘a e ta’u eni ‘e 148. ‘Oku mahulu atu ‘a e ngafa faka-Fale Alea he ‘aho ni mei he fakava’e ne pouaki mai ‘aki mei he 1875. ‘Oku laka ‘a e taimi pea ‘oku kau ‘a e tekinolosia ‘i hono teke ‘a e ngaue ke toe lelei ange ‘i hono tauhi ‘o e lekooti mo tuku atu ke ‘ataa ki he kakai ‘a e ngaue honau kau fakafofonga ‘o fakafou i he ‘initaneti mo hono ngaahi akenga fakatekinolosia. ‘Oku ne fakafehokotaki ‘a e Fale Alea mo e ngaahi vahenga fili, ngaahi vahefonua, pea mo e kakai ‘o e fonua. Kuo ‘i ai mo e ngaahi va’a ngaue fakalotofale ‘oku lava pe ke fatufatu ai ‘a e ngaahi lao fakaangaanga mo tokoni’i ‘a e kau fakafofonga ‘i hono vakavakai’i ‘a e ngaahi lao fakaangaanga ‘a e pule’anga. ‘Oku ‘i ai mo e ngaahi komiti tu’uma’u ‘a e Fale Alea ‘e 10 ‘oku nau sivisivi’i ‘a e ngaue ‘a e pule’anga mo e ngaahi sino ngaue kehe kuo fokotu’u ‘i he lao. Kuo fakamalumalu mai foki ki he Fale Alea mo e ngaahi sino ngaue pule lelei faka-Konisitutone ‘o kau ai ‘a e ‘Atita Seniale mo e ‘Omipatimeni. Ko e konga si’i pe ia ‘oku ho ‘ata mei ai ‘a e akenga ‘o e ngaahi fatongia ‘o e Fale Alea pea mo e faka’au ke toe matu’otu’a mo lelei ange ‘a e founga ngaue.
‘E Ho’omo ‘Afifio, tulou atu kae tuku ke fakakau pe ‘i he fakahoha’a ni ha ngaahi a’usia mahu’inga ne fou mai ai ‘a e halafononga ‘o e Fale Alea ‘o ‘autaki ‘a e ‘aho fakakoloa ko ‘eni. Lolotonga ‘a e fatufatu ‘o e fakakaukau ne kamata ‘i he ta’u 2018 ke toe langa pe ‘a e Fale Alea ‘i he Hala Vuna, ne fokifa ‘a e liliu Pule’anga ‘i he 2019 ‘o makatu’unga ‘i he pekia ‘a e Palemia ‘o e ‘aho ko ia, Samiuela ‘Akilisi Pohiva. Na’e hoko atu leva hono to’ofohe ‘o e fokotu’utu’u ni ‘e he Pule’anga ne taki ‘e Palemia Pohiva Tu’i’onetoa. Ka na’e ‘ahia ‘e he fokoutua ‘o e Koviti19 ‘a e kolope pea tapuni ai ‘a e kau’afonua ‘o Tonga ‘i Ma’asi ‘o e 2020. Pea ‘i Novema 2021, ne hoko atu ‘a e palani ngaue ki he langa fo’ou ‘o e Fale Alea ‘e he Pule’anga lolotonga ‘e Palemia Hu’akavameiliku. Ka ‘i he ‘aho 15 ‘o Sanuali 2022, ne mapuna ai ‘a e Mo’ungaafi Hunga Tonga Hunga Ha’apai pea hake ‘a e peaukula na’a ne uesia lahi ‘a e vahefonua Tongatapu, ‘Eua pea mo Ha’apai. ‘Oku tau kei fe’ao pe he ‘aho ni mo e ngaahi nunu’a ‘o e mapuna ‘a e mo’ungaafi kae pehe ki he fakaakeake mei he ngaahi fakatamaki fakaenatula. Na’e makatu’unga ai hono toe fakakaukaua lahi ‘a e tu’unga fakapotopoto ki hano toe langa fo’ou ‘o e Fale Alea ‘i he hala Vuna, ‘a ia ‘oku ‘i he lotolotonga ‘o e halanga ‘o e ngaahi fakatamaki ni. ‘Oku mahu’inga ke taa’imu’a ‘a e Fale Alea ‘i hono fakapapau’i ‘oku malu ‘a e ngaahi langa ‘a e pule’anga pea malava ke matu’uekina mo matatali ‘a e ngaahi ha’aha’a ‘o e ngaahi fakatamaki. Na’e faifai pea ‘ahia ‘e he Koviti19 ‘a Tonga ‘i Fepueli 2022, pea iku ‘o faka’ataa ‘a e kau’afonua ‘i ‘Aokosi 2022. Ka na’e fakaloloma ki he Fale Alea he ‘i he taimi peheni ‘i he ta’u kuo ‘osi, ne te’eki ke mau ‘ilo pe ma’u ha feitu’u ke hoko ko homau ‘api pea ke fakahoko ai ‘a e langa. Neongo ia, hili ha pule’anga hokohoko ‘e 3, fakatamaki fakaenatula kehekehe ‘e 3, mo ha ta’u ‘e 5 mo e konga mei he Saikolone Fakatalopiki ko Gita, ‘oku faka’ilonga’i ‘i he ‘aho ni, ‘i he mokoi Ho Finangalo - ‘a e kamata’anga ‘o e ngata’anga ‘a e fakapaea holo ‘o ‘ikai ha ‘api ‘o e Fale Alea. Pea neongo ‘oku kei toe ha ngaahi ta’u pea mau toki fetukutuku mai ki homau ‘api fo’ou ni, pea ke hoko ia ko e ‘api ‘o e Fale Alea ki he ta’u ‘e 80 ki he 100 ka hoko, ‘oku mau matu’aki hounga’ia mo’oni ‘e Ho’o ‘Afio ‘i he mokoi Ho finangalo kemau fakama’unga mai ki Ho Tofi’a Faka-Tu’i.
‘Oku mau haka he Langi kuo tau ke mau fokoutua ‘i he kelekele ‘Eiki ni. ‘Oku mau manatua ‘i he loto fakatokilalo mo’oni ‘a e langimama’o ‘a Tupou I ‘i He’ene fakatahataha’i Hono kakai, pea ‘oku hoko ia ‘i he ‘aho ni, ‘i he kelekele Faka-Tu’i ni. Tuku mu’a keu fakamalo’ia mo e Pule’anga mo e kakai ‘o ‘Aositelelia pea pehe ki he Pule’anga mo e kakai ‘o Nu’usila. Ko ‘enau tokoni ‘oku lava ai ke fakapa’anga ‘o e Fale Fakataha’anga mo e ‘Ofisi ‘o e Fale Alea ‘oku teuteu ke langa.
Tuku ketau langafonua ‘i he feitu’u ma’olunga ni, ketau malu mei he ha’aha’a ‘o ha peaukula, ngaahi afaa lahi pea mo e faka’au ke ma’olunga ange ‘a e tahi. Ko e fakamo’oni ia ‘o ‘etau vilitaki ke ngaue li’oa ke malu’i mo paotoloaki ‘a e ngaue’anga ni. ‘I he’etau hoko ko e kau fakafofonga ‘i he Fale Alea, tuku ke fakama’u ki he’etau siate folau ‘a e Fale Alea fo’ou ko ‘eni ko ha malu’anga ‘o e temokalati faka-Fale Alea. Ko ha fakamo’oni ‘etau tukupa ketau matu’uekina ‘a e ngaahi pole ‘oku hanganaki mai. Pea ko ha faka’ilonga ‘o e fehokotaki tu’uloa ki he fonua mo e faka’apa’apa ki hotau Hau. Neongo ko ‘etau kakapa ki he fa’unga fakapolitikale haohaoa, ka ‘oku tau taka ofi ke a’usifonua ‘i he’etau fakama’unga mai ki he ‘api ni. Ko e tukupa ia ‘oku tohi ‘i he ‘otu lea ‘o e Konsitutone ‘i he fuakava ‘a e fakafofonga Fale Alea – ‘o tatau pe ‘a e kakai mo e Nopele.
Fakafeta’i ‘e Ho’omo ‘Afifio ko e kelekele ‘eka ‘e 6 ‘oku faka’ataa mai ke langa ai ‘a e Fale Alea. Tuku ke hoko ia ko e makatuliki ke tolona ‘o tuputupu’a ‘i Tonga ‘a e tali ui ki he kakai, pule lelei, kau katoa, matu’uekina e faingata’a, temokalati faka-Fale Alea, pea ke monu’ia ai mo lelei
‘a e kaha’u ‘o e fonua.
‘ OFA ATU
